Sukcesja przedsiębiorstwa rodzinnego - co warto wiedzieć!

Prowadzenie rodzinnego przedsiębiorstwa może być bardzo ciekawym wyzwaniem, szczególnie jeśli działa ono na rynku już od wielu lat. Przez wiele lat głównym problemem pojawiającym się przy prowadzeniu działalności w takiej właśnie formie była śmierć właściciela i proces dziedziczenia przedsiębiorstwa. Jak wygląda jednak sukcesja przedsiębiorstwa obecnie?

Czym jest sukcesja przedsiębiorstwa?

Sukcesją określamy inaczej dziedziczenie określonych praw lub przedmiotów majątkowych. Jest to forma nabycia spadku po oznaczonej osobie. W polskim prawie obowiązują dwie możliwości dojścia do spadku:

• na podstawie dziedziczenia testamentowego,

• na podstawie przepisów ustawy – gdy nie pozostawiono żadnego testamentu lub gdy okazał się on nieważny.

Przedsiębiorstwo pojmowane jako zespół składników o charakterze majątkowym i niemajątkowym również może być przedmiotem dziedziczenia. Okazuje się jednak, że przekazanie całości lub części przedsiębiorstwa wcale nie musi następować dopiero po śmierci jego właściciela. Sukcesja może mieć także miejsce jeszcze za jego życia.

Dziedziczenie przedsiębiorstwa

Zacznijmy od tego, że prawo pozwala już od wielu lat na dziedziczenie udziałów i akcji przedsiębiorcy, które przysługują mu w ramach określonej spółki. Prawa te z racji swojego majątkowego charakteru wchodzą bowiem do spadku po oznaczonej osobie. W tym przypadku sukcesja całości lub części przedsiębiorstwa następuje na podstawie pozostawionego testamentu lub na mocy odpowiednich przepisów Kodeksu cywilnego.

Od niedawna (a dokładniej od 25 listopada 2018 roku) przepisy wprowadzają także możliwość dziedziczenia jednoosobowego przedsiębiorstwa, a więc takiej formy działalności, w której nie występują ani akcje, ani udziały. Problem jednak w tym, że NIP, REGON oraz nazwa takiego przedsiębiorstwa nie wchodzą w skład spadku. Ustawodawca, mając jednak na uwadze konieczność zachowania tożsamości danej firmy, stworzył skuteczne rozwiązanie, które umożliwia następcom prawnym zmarłego przedsiębiorcy wykorzystywanie ww. informacji – chodzi oczywiście o tzw. zarząd sukcesyjny.

Do chwili załatwienia wszystkich formalności spadkowych (otwarcia i ogłoszenia pozostawionego testamentu, uzyskania notarialnego aktu poświadczenia dziedziczenia albo prawomocnego postanowienia sądowego w sprawie stwierdzenia nabycia spadku), ustanowiony zarządca sukcesyjny ma prawo prowadzić dalsze sprawy przedsiębiorstwa, tak jak do tej pory. Ustanowienie zarządcy jest dobrowolne i może nastąpić zarówno przez samego przedsiębiorcę za życia, jak i po jego śmierci przez osoby powołane do dziedziczenia, które jednak nie potwierdziły jeszcze swoich praw do spadku.

Niezależnie od powyższego do dziedziczenia przedsiębiorstwa mogą zostać powołane różne osoby, także te spoza kręgu najbliższej rodziny. To przedsiębiorca decyduje bowiem, komu chce zapisać w spadku całość lub część swojej działalności.

Przekazanie przedsiębiorstwa za życia

Zupełnie inaczej przedstawia się kwestia sukcesji przedsiębiorstwa rodzinnego za życia osoby prowadzącej określoną działalność. Można to uczynić na wiele sposobów.

Po pierwsze wspólnik lub akcjonariusz danej spółki może zadecydować o sprzedaży lub darowiźnie swoich udziałów lub akcji na rzecz wybranej przez siebie osoby (członka rodziny lub osoby obcej). Dotyczy to zarówno całości, jak i części udziałów lub akcji. Oczywiście umowa spółki może zawierać w sobie pewne ograniczenia co do możliwości wstępowania całkowicie nowych osób do spółki i należy zawsze o tym pamiętać. Jeśli więc udziałowiec lub akcjonariusz dokona przeniesienia udziałów lub akcji wbrew postanowieniom umowy lub bez stosownej zgody spółki, czynność ta będzie bezskuteczna i nie spowoduje przekazania nawet części istniejącego przedsiębiorstwa.

Po drugie przedsiębiorstwo prowadzone w innej niż spółka formie może zostać w całości lub części sprzedane (względnie przekazane w drodze darowizny). Kupującym albo obdarowanym może być zarówno członek najbliższej rodziny, jak i osoba spoza tego kręgu. Umowa zbycia przedsiębiorstwa lub jej zorganizowanej części musi być jednak zawarta w formie pisemnej z notarialnie poświadczonymi podpisami.

Ile kosztuje poświadczenie podpisów na takiej umowie? Cena jest uzależniona od tego, w jakiej formie nastąpi zbycie przedsiębiorstwa (sprzedaż lub darowizna). W przypadku nieodpłatnego zbycia stawka taksy notarialnej wynosi maksymalnie 20 zł + VAT. Jeśli jednak zbycie będzie odpłatne, a w umowie zostanie określona dokładna cena sprzedaży przedsiębiorstwa, poświadczenie podpisu będzie kosztowało maksymalnie 1/10 wartości wpisanej w umowie + stawka podatku VAT. Pamiętajmy, że każdy notariusz może stosować upusty w swoim cenniku, zanim więc podejmiemy decyzję o przekazaniu przedsiębiorstwa, warto posprawdzać oferty cenowe w różnych kancelariach.

Kto odpowiada za długi przekazanego przedsiębiorstwa?

Sukcesja rodzinnego przedsiębiorstwa nierozerwalnie wiąże się z odpowiedzialnością za ewentualne zobowiązania wobec jego klientów. Dotyczy to zarówno przekazania przedsiębiorstwa za życia, jak i po śmierci jego właściciela.

W przypadku dziedziczenia przedsiębiorstwa sprawa jest dosyć jasna – odpowiada tylko ta osoba, która zdecyduje się nabyć spadek. Samo powołanie do spadku nie oznacza, że dana osoba wchodzi w miejsce zmarłego przedsiębiorcy, może bowiem w ciągu 6 miesięcy od dnia dowiedzenia się o tytule swojego powołania odrzucić spadek w całości. W takim przypadku nie nabędzie przedsiębiorstwa, ale także nie będzie odpowiadała za długi firmy.

Nieco inaczej przedstawia się kwestia sukcesji przedsiębiorstwa za życia jej właściciela. Zgodnie z treścią art. 554 kc nabywca przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego jest odpowiedzialny solidarnie ze zbywcą za jego zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa lub gospodarstwa, chyba że w chwili nabycia nie wiedział o tych zobowiązaniach, mimo zachowania należytej staranności. Odpowiedzialność nabywcy ogranicza się do wartości nabytego przedsiębiorstwa lub gospodarstwa według stanu w chwili nabycia, a według cen w chwili zaspokojenia wierzyciela. Odpowiedzialności tej nie można bez zgody wierzyciela wyłączyć ani ograniczyć.

Podsumowanie

Sukcesja rodzinnego przedsiębiorstwa może nastąpić zarówno za życia właściciela firmy, jak i po jego śmierci. W tym pierwszym przypadku mamy do czynienia ze sprzedażą lub darowizną przedsiębiorstwa, co wiąże się z koniecznością wizyty w kancelarii notarialnej. Drugi sposób przejawia się w dziedziczeniu testamentowym albo ustawowym całości lub oznaczonej części przedsiębiorstwa.